सध्या जिल्ह्यात गुरांवर लंपी त्वचारोगाचा प्रादूर्भाव झाला असून याची भयावहता लक्षात घेऊन पशुसंवर्धन व दुग्ध व्यवसाय मंत्री राधाकृष्ण विखे पाटील जिल्हा दौर्‍यावर येत आहेत. या पार्श्‍वभूमिवर, लंपी आजार व उपाचाराबाबत अकोला येथील स्नातकोत्तर पशुवैद्यक व पशुविज्ञान संस्था येथे कार्यरत सहायक अधिष्ठाता प्रा. डॉ. अनिल भिकाने यांचा हा विशेष लेख.
लम्पी स्कीन डिसीज या चर्मरोगाची रोगाची साथ महाराष्ट्रात विशेषतः विदर्भ व मराठवाड्यात विविध जिल्ह्यात दिसून येत आहे. कोरोनाच्या साथीमुळे अगोदरच खचलेल्या पशुपालकात चिंतेचे वातावरण निर्माण झाले आहे. या पार्श्वभूमीवर पशुपालक शेतकरी तसेच पशुसंवर्धन क्षेत्रात कार्यरत अधिकारी कर्मचारी यांच्यात सदरिल रोगाविषयी विशेषत: रोगाची कारणे , निदान, उपचार व विशेषतः रोग नियंत्रण या विषयी जागृती व्हावी यादृष्टीने या लेखाचे प्रयोजन आहे.
रोग प्रादुर्भावाचा भौगोलिक विस्तार
लम्पी स्कीन डिसिज हा रोग हा सन १९२९पासून १९७८ पर्यंत मुख्यत्वे आफ्रिकेत आढळत होता. नंतर हळूवारपणे या रोगाने सभोतालच्या इतर देशात शिरकाव केला. मात्र सन २०१३ नंतर वेगाने या रोगाचा सर्वदूर प्रसार होत आहे. आणी आता हा रोग अनेक युरोपीय व आशीयायी देशात पसरला आहे. भारतात या रोगाची पहिली नोंद ऑगस्ट २०१९मध्ये ओरिसातील राज्यात झाली. तदनंतर झारखंड, पश्चिम बंगाल, छत्तीसगड, तेलंगणा, आंध्रप्रदेश, कर्नाटक व केरळ राज्यात या आजाराचा शिरकाव झालेला आढळून आला. महाराष्ट्रात या आजाराचा प्रसार गडचिरोली जिल्ह्यात मार्च महिन्यापासून झालेला दिसून आला आहे.तेथील साथ रोगाचे पक्के निदान भोपाळ येथील राष्ट्रीय रोगनिदान प्रयोगशाळेत झाले आहे. यानंतर राज्यातील विविध भागांमध्ये हा रोग पसरल्याचे दिसून आले आहे.
रोगाची कारणे
लम्पी स्कीन डिसीज हा विषाणूजन्य चर्मरोग असून या रोगाचे जंतु देवी विषाणू गटातील कॅप्रीपॉक्स प्रवर्गात मोडतात.
या विषाणूचे शेळ्या- मेंढ्यातील देवीच्या विषाणूशी साधर्म्य आढळून येते. मात्र हा रोग शेळ्या मेढयांत अजिबात होत नाही.
रोग प्रादुर्भाव
हा साथीचा आजार गोवर्गीय व म्हैस वर्गीय प्राण्यात आढळून येत असला तरी रोग प्रादुर्भाव गोवर्गात (३०टक्के)म्हशीच्या(१.६ टक्के) तुलनेत अधिक प्रमाणात आढळून येतो. सर्वसामान्यपणे देशी गोवंशापेक्षा संकरित जनावरात तीव्रता अधिक असते.
हा रोग सर्व वयोगटात होत असला तरी लहान वासरे प्रौढ जनावरांच्या तुलनेने अधिक प्रमाणात बळी पडतात.
हा रोग प्रामुख्याने उष्ण दमट वातावरणामध्ये जेव्हा कीटकांची वाढ जास्त प्रमाणत होते तेव्हा मोठ्या प्रमाणात आढळून येतो. सध्याच्या पावसाळी वातावरणात म्हणून रोग फैलाव वेगाने होत आहे.
या आजाराचा रोग दर २-४५% ( सर्व सामान्यपणे १०-२०% ) तर मृत्यू दर १-५% पर्यंत आढळून येतो. आजारामुळे होणार्‍या मृत्यूचे प्रमाण कमी असले तरी रोगी जनावरे अशक्त होत जातात. परिणामी, त्यांचे दुग्धउत्पादन मोठया प्रमाणावर घटते तसेच काही वेळा गर्भपात होतो व प्रजनन क्षमता घटते. आणि पर्यायाने पशुपालकाचे आर्थीक नुकसान होते.
या रोगात त्वचा खराब झाल्याने जनावर खुप विकृत दिसते. त्यामुळे हा रोग मनुष्यास होईल याची भिती अनेक पशुपालकात निर्माण झाली आहे .परतू शंभर वर्षाच्या इतिहासात हा रोग मनुष्यात झाल्याची कुठेही नोंद नाही. त्यामुळे पशुपालकाने आपणास हा रोग होईल म्हणून घाबरण्याचे कारण नाही.
रोगप्रसार
या आजाराचा प्रसार मुख्यत्वे चावणार्‍या माश्या (स्टोमोक्सीस), डास ( एडीस), गोचीड आणि चिलटे ( क्युलीकॉईडीस) यांच्या मार्फत होतो.
तसेच या आजाराच्या विषाणूचा संसर्ग निरोगी व बाधित जनावरे यांच्यातील प्रत्यक्ष स्पर्शाने होऊ शकतो.
विषाणू संक्रमण झाल्यानंतर ते १- २ आठवड्यापर्यंत रक्तामध्ये राहतात व तदनंतर शरीराच्या इतर भागात संक्रमित होतात. त्यामुळे नाकातील स्त्राव, डोळयातील पाणी व तोंडातील लाळेतुन विषाणू बाहेर पडून चारा व पाणी दुषित होतो व त्यातून इतर जनावरांना या विषाणूचा प्रसार होऊ शकतो.
त्वचेवरील खपल्या गळून पडल्यानंतर त्यामध्ये विषाणू दीर्घकाळ (३५ दिवस) जिवंत राहू शकतात.
विर्यात विषाणू येत असल्याने रोगाचा फैलाव कृत्रिम किंवा नैसर्गिक रेतनातून होऊ शकतो.
गाभण जनावरांत या आजाराची लागण झाल्यास गर्भपात किंवा रोगग्रस्त वासरांचा जन्म होतो.
दुध पिणार्‍या वासरांना आजारी गायीच्या दुधातुन व स्तनावरील व्रणातुन रोग प्रसार होतो.
लक्षणे
बाधित जनावरांमध्ये या आजाराचा सुप्त काळ साधारणपणे २-५ आठवडे एवढा असतो.
या आजारामध्ये प्रथम जनावरांच्या डोळ्यातून व नाकातून पाणी येते
लसिका ग्रंथीना सूज येते.
साधारणपणे एक आठवडाभर भरपूर ताप येतो.
दुग्धउत्पादन कमी होते.
त्वचेवर हळूहळू १०-५० मिमी व्यासाच्या गाठी येतात. या प्रामुख्याने डोके, मान, पाय, मायांग, कास इ भागात येतात.
कांही वेळा तोंड, नाक व डोळ्यात व्रण निर्माण होतात.
तोंडातील व्रणामुळे आजारी जनावरांना चारा चघळण्यास त्रास होतो
डोळ्यातील व्रणामुळे चिपडे येते तसेच डोळ्याची दृष्टी बाधित होते.
कांही जनावरात पायावर सूज येवून जनावरे लंगडतात
या आजाराच्या प्रादुर्भावामुळे जनावरांत फुफ्फुसदाह किंवा स्तनदाह आजाराची बाधा पशूंमध्ये होऊ शकते.
रक्तातील पांढर्‍या पेशी व प्लेटलेटची संख्या कमी होते.
रोगनिदान
या आजाराच्या रोगनिदानासाठी त्वचेच्या व्रणाच्या खपल्या, नाकातील स्त्राव, रक्त व रक्तजल नमुने यांचा वापर करून विषाणू निदान केले जाते.
उपचार
हा आजार विषाणूजन्य असल्याने त्यावर प्रभावी उपचार उपलब्ध नाही. तरीही इतर गुंतागुंती होऊ नयेत म्हणून आवश्यक तो उपचार सुरुवाती पासून नियमीतपणे ५-७ दिवस केल्यास बहुतांशी जनावरे पुर्णपणे बरी होतात.
यामध्ये प्रतिजैविके, ज्वरनाशक, अँटीहिस्टेमिनिक औषधे, प्रतिकारशक्ती वर्धक जीवनसत्व अ व ई, शक्तीवर्धक ब जीवनसत्व तसेच त्वचेवरील व्रणासाठी अँटिसेप्टिक / फ्लाय रिपेलंट स्प्रे यांचा वापर करण्यात यावा.
तोडांत व्रण झाल्यास तोंड पोटॅशियम परमँगनेटच्या पाण्यानी धुवून बोरोग्लीसरीन लावावे.
रोगनियंत्रण
भारतात सध्याला या रोगावरील लस उपलब्ध नाही त्यामुळे रोग नियंत्रणासाठी खालील उपाययोजनेचा अवलंब करावा.
बाधित जनावरांना वेगळे करावे, तसेच बाधित व निरोगी जनावरे एकत्रित चारावयास सोडू नयेत.
जनावरांची बाधित भागातून ने-आण बंद करावी. साथीच्या काळात गावातून/ परिसरातून गोठयास भेटी देणार्‍यांची संख्या मर्यादित असावी.
बाधित जनावरांची तपासणी करणार्‍या पशुवैद्यकानी योग्य पोशाख परिधान करावा तसेच हात डेटोल किंवा अल्कोहोलमिश्रित सॅनीटायझरने धुवून घ्यावेत व तपासणी झाल्यानंतर कपडे व फूटवेयर गरम पाण्यात धुवून निर्जंतुक करावेत.
अशा जनावरांच्या संपर्कात आलेले साहित्य जसे की वाहन, परिसर इत्यादी निर्जंतुक करून घेण्यात यावे.
रोग नियंत्रणासाठी माशा, डास व गोचीड इत्यादींचे निर्मुलन करण्यात यावे.
* यासाठी गोठा व परिसर स्वच्छ ठेवावा. हवेशीर ठेवावा. परिसरात पाणी साठणार नाही यांची दक्षता घ्यावी
* किटकनाशक औषधीचा जनावराच्या अंगावर व गोठयात फवारा मारावा.
* आजारी जनावरांच्या संपर्कातील जनावराना आयव्हरमेक्टीनचे इंजेक्शन दिल्यास किटक नियंत्रण होवून रोगप्रसारास कांही प्रमाणात आळा बसल्याचे दिसून आले आहे.
* सध्या भारतात या रोगावरची लस उपलब्ध नाही मात्र शेळ्यात देवीवर वापरण्यात येणारी लस वापरून हा रोग नियंत्रणात आणता येवू शकतो. यापूर्वी गडचिरोलीत तसेच इतर काही राज्यात या लसीचा रोगनियत्रंणासाठी प्रभावीपणे वापर करण्यात आला आहे.
प्रा. डॉ. अनिल भिकाने
सहयोगी अधिष्ठाता
स्नातकोत्तर पशुवैद्यक व पशुविज्ञान संस्था अकोला
